آيا ODS بخاري، سيستم حفاظتی در برابر گازگرفتگي و مرگ خاموش است

طی چند سال اخیر مجهز بودن برخی از بخاری ها به سیستم ODS مطرح شده و بعضاً این سیستم به گونه ای تبلیغ و معرفی می گردد که تصور می شود این سیستم، يك سیستم ایمنی کامل برای پیشگیری از مرگ خاموش ناشی از گاز CO است، درحاليكه اين تصور يا انتظار خطرناك است.

لازم است به اطلاع همه کارشناسان، مردم، مسئـولین و حتی تولیدکنندگان بخاری ها برسانیم، این تصور غلط را برای همیشه از ذهن خارج کنیم که اگر بخاری ها دارای سیستم ODS باشند دیگر گازگرفتگی اتفاق نمی افتد. این فرض غلطی است که تاکنون جان عده ای را به علت همین تصور غلط گرفته است.

سیستم ODS نسبت به کاهش سطح اکسیژن حساس است و اگر سطح اکسیژن که در حالت معمول حدود ۲۱% است به کمتر از ۱۸% برسد، عمل می کند و بخاری خاموش می شود. این سیستم بعنوان یک “سیستم ايمني مکمل” خوب است و قابل زیر سوال بردن نبوده و این توضیحات نیز برای زیر سوال بردن آن نیست بلکه هدف معرفی نقش و عملکرد واقعی این سیستم ایمنی است.

اما فکر نکنیم این سیستم فرشته نجات در برابر گاز گرفتگی است. حوادثی در کشور رخ داده که گازگرفتگی در جایی اتفاق افتاده که بخاری مجهز به این سیستم وجود داشته و حتی به درستی در زمان تعریف شده برای آن عمل کرده است اما قبل از عمل کردن این سیستم و خاموش شدن دستگاه، یک یا چند نفر قربانی گاز CO شده اند. آیا سیستم   ODS اشکال داشته و مقصر است؟ خیر! پس چرا؟

سیستم ODS را بهتر بشناسیم :

واحد سنجش سطح اکسیژن “درصد” است اما واحد سطح گاز منوکسید کرین که به قاتل نامرئـی یا قاتل خاموش لقب گرفته،PPM (Part Per Million)   یعنی “در میلیون” است. بدین ترتیب  ۱% =  PPM 10000 یعنی اگر سطح اکسیژن خانه فقط ۱% کاهش یابد و از ۲۱% به ۲۰% برسد اما اگر خدای نکرده  –  بعلت عدم استفاده صحیح و ایمن از وسایل گرمایشی، دودکش های غیر استاندارد، جداشدن دودکش از وسیله گازسوز یا از دیوار یا از اتصالات دودکش، عدم کارکرد صحیح دودکش و …  –   جای این یک درصد را گاز CO یا همان قاتل نامرئـی یعنی منوکسید کربن بگیرد (یعنی ده هزارPPM )، ظرف كمتر از ۲ دقيقه قربانی می گیرد. اين درصورتي است كه هنوز سطح اكسيژن مثلاً در حد ۲۰% است و هنوز قرار نیست سیستم ODS عمل کند.

در یک کلام، سیستم ODS حساس نسبت به انتشار گاز منوکسید کربن نیست

ارتباط بخاری های بدون دودکش با موضوع بحث:

همانگونه كه در بالا اشاره شد، این مقوله درپی نفی یا زیر سوال بردن سيستم ODS يا بخاري هاي مجهز به اين سيستم نيست و حتي بخاري هاي بدون دودکش مجهز به سیستم ODS را نيز نفي نمي كند. بلکه هدف اين نوشتار، شفاف کردن و تبیین نقش واقعي این “سیستم ايمني مفيد” است تا انتظار یا تصور اشتباهی از آن نداشته باشیم و بدلیل این تصور اشتباه و استفاده غیرایمن از این وسیله استاندارد، دچار حادثه نشویم.

بخاری بدون دودکش دارای استاندارد ملي ايران بوده و راندمان حرارتی بسيار بالايي دارند و استفاده از آن در دنیا رایج است اما باید درنظر داشت که مطابق استاندارد اين محصول و توضیحاتی که روی برچسب روي بدنه بخاري و راهنماي استفاده آن توسط تولیدکننده ارائـه شده است، بخاري بدون دودكش فقط در جایی می تواند استفاده شود که جریان مستمر هوا وجود دارد مثلاً مغازه ها و … که درب بصورت مستمر باز و بسته می شود که در اینصورت خطر گازگرفتگی وجود ندارد. علت “بدون دودكش” بودن آن نيز ظرفيت حرارتي پايين آنهاست كه به همين جهت در طبقه بندي وسايل گازسوز در استانداردهاي ملي و بين المللي در گروه  A‌ قرار دارد.

در استفاده از هر وسیله حرارتی، بايد به شرایط و نحوه استفاده و نگهداری از آن بطور كامل توجه کامل داشت و نباید تصور کرد که هر کالای استاندارد، مناسب استفاده در هرجا و هر شرایطی است. مشکل اینجاست که ما تصور کنیم این دستگاه بواسطه داشتن ODS ما را از مرگ خاموش نجات می دهد و با این تصور غلط، این بخاری استاندارد را در اتاق خواب یا فضای بسته استفاده کنیم و منجر به حادثه گازگرفتگی شود. در اينصورت، علت این حادثه، نقص بخاري يا ضعف سیستم  ODS و عمل نكردن آن نيست بلكه اشتباه در نحوه استفاده از اين نوع بخاري است.

سنسور حرارتي كلاهك تعديل وسايل گازسوز :

خوشبختانه از دو سال گذشته، بر اساس استانداردهای به روز شده وسايل گازسوز، سیستمی تحت عنوان “سنسور حرارتي کلاهک تعدیل” در همه بخاری ها و آبگرمکن ها الزامی شده است. نحوه عملکرد این سنسور به این گونه است که اگر دودکش ساختمان خوب کار نکند و دود یا محصولات احتراق به داخل محصول پس بزند، دمای کلاهک تعدیل از حد مجاز تعریف شده در استاندارد، بالاتر می رود و سنسور، فرمان قطع جریان گاز و خاموش کردن وسیله گازسوز را می دهد.

البته جای تاسف است که بعلت اشکالات اساسی دودکش های ساختمان ها، برخی از مردم یا سرویسکاران غیر مجاز، این سنسور را قطع می کنند. این درحالیست که خاموش شدن وسیله گازسوز توسط این سیستم یا سنسور حرارتی، هشداری برای آنهاست که دودکش وسیله گازسوز (رابط ها و اجزاي دودكش داخل ساختمان و يا اجزاي دودكش هاي داخل دیوار و یا بخش بیرونی ساختمان و یا کلاهک بالای پشت بام) اشكال داشته و مکش مناسب ندارد و یا مکش آن مختل شده و باعث شده محصولات احتراق به داخل وسيله گازسوز پس بزند و در نتيجه جان ساکنین آن محل در خطر مرگ شديداً‌ است.

توصیه ها و راهکارهای پیشنهادی :

همه مي دانيم كه راهكار اصلي پيشگيري از حوادث گاز گرفتگي و مرگ خاموش در ساختمان ها، حل ريشه اي مشكلات و معضلات اساسي دودكش هاي ساختمان ها در مرحله طراحي و اجراي ساختمان است چون عامل بيش از ۸۰% حوادث مرگ خاموش، نقش در عملكرد دودكش ساختمان ها يعني نداشتن دودكش استاندارد با مكش مناسب مستمر است. در كنار اين عامل اصلي، تهويه هوا و جريان هواي تازه نبايد فراموش شود و نبايد با بستن تمام منافذ ورود هواي تازه به واحد مسكوني،‌ تهويه هوا مختل شود.

جای صحبت و حرف زیاد است چون عوامل تاثيرگذار بر حوادث گازگرفتگي بسیار گسترده است اما در نظر داشته باشیم كه با توجه به وضعيت نامناسب دودكش هاي ساختمان ها و در نظر داشتن بيش از ۲۰ ميليون واحد مسكوني موجود، توجه ويژه به رعايت ملاحظات و نكات ايمني و راهكارهاي ارتقاي سطح ايمني در ساختمان ها براي كاهش خطر گاز گرفتگي بسيار ضروري است:

حتی اگر وسیله گازسوز علاوه بر سیستم ODS مجهز به سیستم سنسور دود یا کلاهک تعدیل نیز باشد بازهم نباید خیالمان از بابت گازگرفتگی راحت باشد. چون اگر دود یا محصولات احتراق، از محل اتصالات دودکش داخل ساختمان به محیط خانه انتشار یابد، سنسور حرارتي كلاهك تعديل يا سنسور دود، عمل نخواهد کرد. لذا توصیه تکمیلی استفاده از سیستم های هشدار دهنده نشت گاز منوكسيد كربن CO Detector و حتی سيستم هاي قطع کننده جریان گاز – البته از نوع استاندارد آن –  است. خوشبختانه بعد از چند سال تلاش و پيگيري سازمان ملي استاندارد، شركت ملي گاز ايران و كارگروه پيشگيري از مرگهاي خاموش، با ايجاد بستر آزمون و تاييد آزمايشگاه مرجع براي تست آزمون مربوطه، استاندارد اين محصول اجباري اعلام شده است. لذا توصيه مي شود حتماً از نوع استاندارد آن استفاده شود.
همچنین بر اساس مباحث ۱۷ و ۱۴ مقررات ملی ساختمان بهتر آنست که – بویژه در واحدهای مسکونی کوچک تعریف شده یعنی زیر ۶۰ متر و حتی ساختمان های عمومی بالای ۱۰ واحد – از سیستم های گرمایشی دارای دودکش دوجداره و با محفظه احتراق بسته یا سیلد استفاده کنیم تا هوای خانه توسط وسیله گازسوز مصرف نشود بلکه هوا را از خارج ساختمان بگیرد. (بخاری هرماتیک، آبگرمکن و پکیج روم سیلد با دودکش دوجداره فن دار). توصیه اکید اینست که در واحدهای مسکونی که از پنجره دوجداره استفاده میشود، حتما از سیستم های حرارتی با محفظه احتراق بسته استفاده شود.

به امید تداوم روند کاهشی آمار مرگ خاموش در کشور با کمک و همراهی همه دستگاههای مرتبط

دكتر جواد نوفرستي

رئـيس كارگروه پيشگيري از مرگ هاي خاموش ناشي از گاز CO در انجمن جامعه ايمن كشور

Safecommunity.ir@gmail.com